کیهان‌نورد پرآوازه‌ی روس، که در سال ۱۳۴۳ (۱۹۶۵ میلادی) اولین پیاده‌روی فضایی را به‌انجام رساند و بعدها در پروژه‌ی فضایی مشترک اتحاد شوروی و ایالات متحده موسوم به «آپولو-سایوز» شرکت داشت، روز جمعه و در سن ۸۵ سالگی، پس از مدت‌ها نبرد با بیماری، در بیمارستان نظامی بوردنکو مسکو چشم از جهان فروبست.

سازمان فضایی روسیه، روسکاسموس، در بیانیه‌ای اعلام کرد:

[او] یکی از اولین کیهان‌نوردان عصر فضایی بود، که همواره خود را وقف کار و کشورش کرد تا نام خود را با حروفی طلایی در تاریخ کیهان‌نوردی ثبت کند. خداحافظی با الکسی آرخیپوویچ لئونوف، خداحافظی با یکی از اعصار [کاوش‌های فضایی] است.

لئونوف، در کنار یوری گاگارین، جزو ۲۰ تن از خلبانان نیروی هوایی شوروی بودند که برای طی کردن دوره‌های آموزشی کیهان‌نوردی آماده‌ شدند. الکسی لئونوف، در مجموع موفق به انجام دو مأموریت فضایی شد و طی این دو مأموریت، ۷ روز و ۳۲ دقیقه را در فضا سپری کرد.

تصویر هنری از فضاپیمای وسخود ۲ و اولین پیاده‌روی فضایی

اولین پیاده‌روی فضایی

اولین پرواز او روز ۲۷ اسفندماه ۱۳۴۳ (۱۸ مارس ۱۹۶۵) رقم خورد، زمانی‌که سوار بر فضاپیمای وسخود، سینه‌ی آسمان را شکافت تا با انجام اولین پیاده‌روی فضایی، فصلی نو را در کتاب کاوش‌های فضایی آغاز کند.

لئونوف، در سال ۲۰۱۵ و در پنجاهمین سالگرد پیاده‌روی فضایی‌اش، در مصاحبه با فدراسیون جهانی فضانوردی، تجربه‌ی خود را از این پیاده‌روی این‌چنین توصیف کرد:

در سمت چپ، در سمت راست و در بالا و پایین ستارگان به چشم می‌آمدند. نور خورشید بسیار شدید بود گرمای آن را در بخشی از صورتم که با فیلتر پوشیده نشده بود حس می‌کردم. آنچه از ذهنم پاک نمی‌شود، سکوتِ بی‌کران فضا است.

لحظه‌هایی از پیاده‌روی فضایی لئونوف

با این حال، چیزی نمانده بود که همین پیاده‌روی فضایی، لئونوف را به کام مرگ بکشاند. پس از سپری کردنِ چند دقیقه در فضا، لباس فضایی لئونوف شروع به انبساط کرد؛ انبساطی که حرکت را برای لئونوف سخت کرده بود. در عین حال، همسفر وی، پاول بلیایف نیز نمی‌توانست به‌یاری او بشتابد. در این شرایط، الکسی تصمیم گرفت تا با خالی کردن هوای داخلِ لباس، مجددا وارد کپسول فضایی‌اش شود.

لئونوف، در پاسخ به فدراسیون جهانی فضانوردی، که وظیفه‌ی تأیید و ثبت رکوردهای فضایی را برعهده دارد، این‌چنین گفت:

تصمیم گرفتم فشار داخلِ لباس را کاهش دهم. می‌دانستم که با این کار، نیتروژن درون خونم به حد جوش خواهد رسید.

باوجود تمام مخاطرات، لئونوف پس از ۱۲ دقیقه و ۹ ثانیه غوطه‌ور بودن در فضا، موفق شد به فضاپیمای خود بازگردد. او و بلیایِف، روز بعد، ۲۸ اسفندماه ۱۳۴۳ (۱۹ مارس ۱۹۶۵) به زمین بازگشتند. مأموریت پرخطر لئونوف این مسئله را به اثبات رساند که کیهان‌نوردان می‌توانند در فضا و در شرایط خلاء به کار بپردازند.

دومین مأموریت لئونوف؛ آپولو-سایوز

دومین مأموریت لئونوف، یک دهه بعد انجام‌ شد. در جریان «پروژه‌ی آزمایشی آپولو-سایوز»، لئونوف روز ۲۴ تیرماه ۱۳۵۳ (۱۵ ژوئیه ۱۹۷۵)، به‌همراه والری کوباسوف، سوار بر فضاپیمای سایوز رهسپار فضا شد تا دو روز بعد، دیداری با سه فضانورد آمریکایی به‌نام‌های توماس استفورد، دیک اسلایتون و ونس برند داشته باشد. لئونوف در سال ۲۰۱۰ و در سی‌وپنجمین سالگرد این مأموریت، تجربه‌ی خود را این‌گونه توصیف کرد:

بهترین لحظه از این پرواز مشترک، زمانی بود که دریچه‌‌ی کپسول را باز کردم و چهره‌ی تام استفورد را دیدم. گفتم: «سلام تام! سلام دیک!» و همان لحظه با هم دست دادیم.

این افراد حدودا دو روز را در کنار یکدیگر سپری کردند و ضمن مراودات فرهنگی، برخی آزمایش‌های علمی را هم به‌انجام رساندند. همچنین، مأموریت آپولو-سایوز، پیش‌زمینه‌ای بود برای همکاری بعدی روس‌ها و آمریکایی‌ها که به‌عنوان مأموریت‌های «میر-شاتل» شناخته می‌شود؛ مأموریت‌هایی که زمینه‌ی همکاری برای ساخت ایستگاه فضایی بین‌المللی را هم فراهم آوردند.

لئونوف و استفورد

لئونوف پس از خداحافظی با همکاران آمریکایی‌اش، روز ۳۰ تیر ۱۳۵۴ (۲۱ ژوئیه ۱۹۷۵) به زمین بازگشت؛ بازگشتی که به‌معنای پایان آخرین مأموریت فضایی او بود. وی در مجموع دو مأموریت خود، ۱۱۳ بار به‌دور زمین چرخیده بود.

دیگر فضانوردان نیز ضمن ابراز همدردی، مرگ لئونوف را ضایعه‌ای غم‌انگیز دانسته‌اند. جسیکا میر، فضانورد آمریکایی، پس از پایان پیاده‌روی فضایی همکارانش در ایستگاه فضایی بین‌المللی گفت:

خبر فوت کیهان‌نورد روس، الکسی لئونوف، ما را اندوهگین کرد.

لوکا پارمیتانو، فضانورد سازمان فضایی اروپا نیز در این رابطه می‌گوید:

هرچند مرگ لئونوف ما را اندوهگین کرد؛ اما او در روزی چشم از جهان فروبست که همکارانش مشغول انجام یک پیاده‌روی فضایی بودند. خروج ۱۲ دقیقه‌ای او از فضاپیمای وستوک که بیش از نیم‌قرن پیش انجام شد، فصلی نو را در کاوش‌های فضایی رقم زد، فصلی که زمینه‌ی رسیدن انسان به ماه را فراهم کرد و در سال‌های آینده نیز با کاوش‌هایی دوردست در فضا ادامه پیدا می‌کند.

لئونوف و گاگارین

آلکسی آرخیپوویچ لئونوف روز ۱۹ خردادماه ۱۳۱۳ (۳۰ مه ۱۹۳۴) در شهر کوچک لیستویانکا در نزدیکی شهر مارینسک در سیبری به‌دنیا آمد. او از جوانی به هنر علاقه داشت و در سال ۱۹۵۳ به آکادمی هنرهای ریگا پیوست؛ اما پیش از آن، لئونوف وارد مدرسه‌ی نیروی هوایی چوگایف در شهر خارکف در اوکراین نیز شده‌ بود و در سال ۱۹۵۷ از این مدرسه فارغ‌التحصیل شد.

سه سال پس از فارغ‌التحصیلی، در حالی که الکسی به‌عنوان آموزگار پرش با چتر در نیروی هوایی اتحاد شوروی خدمت می‌کرد، برای عضویت در گروه کیهان‌نوردان پیش‌گام شوروی انتخاب شد. وی اولین‌بار در سال ۱۹۶۳، به‌عنوان کیهان‌نورد ذخیره در مأموریت وستوک ۵ انتخاب شد.

لئونوف پس از بازگشت از اولین مأموریت فضایی‌اش موسوم به وسخود ۲ و ثبت رکورد اولین پیاده‌روی فضایی، آموزش‌های مربوط به فرود روی ماه را شروع کرد. او در ابتدا خود را برای مأموریتی جهت گشتن به دور ماه آماده کرد؛ چیزی شبیه به مأموریت آپولو ۸. وی و دو نفر دیگر، تنها نامزدهای فرود روی ماه بودند؛ اما مشکلات فنی مربوط به راکت N1 مانع از رسیدن آن‌ها به ماه شد.

پس از آن، لئونوف برای مأموریت سایوز ۱۱ انتخاب شد تا جزو اولین سرنشینان نخستین ایستگاه فضایی شوروی، یعنی «سالیوت ۱» باشد؛ اما دو روز پیش از انجام پرواز، دو نفر از همکارانش بیمار شدند و در نتیجه پرواز به گروه ذخیره واگذار شد. شایان ذکر است که همین گروه ذخیره، در مسیر بازگشت، به دلیل از دست رفتن فشارِ درون کپسول سایوز، جان خود را از دست دادند.

پس از فعالیت به‌عنوان کیهان‌نورد ارشد در مأموریت آپولو-سایوز، لئونوف تا سال ۱۹۸۲ رهبری تیم کیهان‌نوردی شوروی را برعهده داشت. سپس او از سمت خود بازنشسته شد تا معاونت مرکز آموزش کیهان‌نوردان گاگارین در شهر ستارگان را برعهده گیرد. ده سال بعد، او از برنامه‌ی فضایی خداحافظی کرد و سمتی مدیریتی در بانک «آلفا»، یکی از بزرگ‌ترین بانک‌های خصوصی روسیه را بر عهده گرفت.

الکسی لئونوف در مأموریت آپولو-سایوز به‌همراه تصویری که از همکار آمریکایی خود کشیده است

لئونوف در تمام مدت فعایت‌های فضایی‌اش، عشق به هنر را هم فراموش نکرد؛ او در مأموریت‌های فضایی، مدادرنگی‌هایش را با خود می‌برد و اولین کیهان‌نوردی بود که در مدار زمین آثار هنری خلق می‌کرد. بسیاری از طرح‌ها و نقاشی‌های او در نمایشگاه‌های بین‌المللی به‌نمایش گذاشته‌ شده‌اند. برخی از این نقاشی‌ها در تمبرهای پستی مورد استفاده قرار گرفته‌اند و برخی نیز در قالب کتاب‌های هنری و در چندین جلد منتشر شده‌اند.

الکسی لئونوف به پاس خدمات به دنیای فضانوردی، جوایز و افتخارات زیادی دریافت کرد که در این میان می‌توان به دو نشان «اسطوره‌ی اتحاد شوروی» و عضویت در «انجمن لنین» اشاره کرد. او از جمله بنیان‌گذاران «اتحادیه‌ی کاوشگران فضایی» بود. وی در سال ۱۹۷۶ به «تالار بین‌المللی فضا» در موزه‌ی تاریخ فضایی نیومکزیکو پیوست و در سال ۲۰۰۱ نیز در موسسه‌ی هوافضای سن‌دیه‌گو به‌عضویت «تالار بین‌المللی هوافضا» درآمد.

یکی از گودال‌های ماه نیز به‌نام لئونوف نام‌گذاری‌شده است و در داستان «۲۰۱۰: ادیسه‌ی دوم» نوشته‌ی آرتور کلارک هم یکی از کشتی‌های فضایی به‌نام لئونوف نام‌ نهاده شده است. در روسیه نیز فیلمی با عنوان «عصر پیش‌گامان»، در رابطه با مأموریت وسخود ۲ و پیاده‌روی فضایی لئونوف ساخته‌ شده است.

در سال ۲۰۰۴، لئونوف در کنار دیوید اسکات، فضانوردی که در مأموریت آپولو ۱۵ روی ماه فرود آمد، دست به نگارش بیوگرافی خود زدند و آن را در قالب کتابی با عنوان «دو روی ماه: داستان ما از رقابت فضایی جنگ سرد» منتشر کردند.

لئونوف در سال ۱۹۵۹ با همسر خود، سوتلانا پاولوونا دوزنکو ازدواج کرد. حاصل پیوند آن‌ها دو فرزند با نام‌های ویکتوریا و اوکسانا بود؛ ویکتوریا لئونوف، پیش از پدرش و در سال ۱۹۹۶ درگذشت.